De schoonheid van de Byzantijnse mozaïeken

Lezing door Jan van Adrichem

zaterdag 24 februari 2018

‘Herkennen  jullie deze heiligen?’ vraagt Jan bij een mozaïek van de processie van vrouwen in de San Apollinare Nuovo in Ravenna. ‘Ze hebben met Amersfoort te maken!” Het blijken de H Agnes en de H Agatha, in Amersfoort bekend door Sint Agnieten- en Sint Aagtenklooster. Jan zal later nog een link met Amersfoort leggen.

Met een prachtige serie foto’s (zelfgemaakt, “uit de hand”, op vele reizen naar o.a. Italië en Jordanië) neemt Jan ons mee langs de schoonheid van prachtige Byzantijnse mozaïeken.

De reis begint bij Aquileia, ten noorden van Venetië, een vloer in de cathechumenen-ruimte bij de voormalige kerk, die gesticht werd meteen na het edict van Milaan (315). Het mozaïek beeldt de tegenstelling, strijd uit tussen haan (licht, Christus) en schildpad (donker, onderwereld, ketterij). Een verwijzing naar de strijd tussen de orthodoxen en Arianen (die de twee-naturenleer van Christus afwezen; Christus was alleen mens), die op het concilie van Nicea in 325 werden verketterd.

Er is ook een prachtig mozaïek te zien met het hele verhaal van Jona, inclusief schip, zeemonster, Ninivé en bladerdak waaronder Jona zat te wachten op de vernietiging van de stad, alles in één uitbeelding.

In Grado, de volgende stad, iets verder van Aquileia vandaan, de naast elkaar liggende basilica van St Eufemia en die van Maria (6e eeuw), met ertussen een baptisterium.

Jan legt uit dat tussen 730 en 843 o.i.v de Islam de iconoclasme (beeldenstorm) in Byzantium plaatsvond. Het beeldverbod veroorzaakte veel beschadigingen en overschilderingen, en kale kerken, zoals de Hagia Eirene in Constantinopel

De Reis gaat verder in Jordanië, waar een grote hoeveelheid oud-christelijke kerken staan, met veel mozaïeken, waarvan er vele onder het zand liggen als gevolg van aardbevingen in de loop der eeuwen. Aan de hand van een reisverslag van Egeria (een vrouw uit Galicie in Spanje, zij maakte een reis tussen 381 en 384 naar het Heilige Land), zijn er gegevens bekend over de liturgische praktijken uit het Jerusalem van de 4e eeuw.

Jan’s reis gaat naar Madaba (met de plattegrond van het Heilig Land en de kerk van de 12 Apostelen, waarin een mozaïek van de Zee en Um ar Rasa, een grote archeologische vindplaats, die helaas verlaten is, en waar veel kerken uitgegraven zijn. Mozaïeken hebben vaak randen waar afbeeldingen van steden te vinden zijn. Jan toont beelden van o.a. Askelon, Philadelphia (Amman), Gaza, Caesarea.

Er werd daar een grote kerk gebouwd rond de pilaar van de heilige Simeon de styliet (zie het bekende schilderij van Carel Willink).

Inmiddels zijn we in Ravenna aangekomen, waar je meerdere dagen nodig hebt om alle kerken en de prachtige mozaïeken te zien. Kunstenaars werden meestal uit Contantinopel gehaald. Er staat o.a. een Ariaanse kathedraal en baptisterium; er is een mozaïek met de doop van Jezus in de Jordaan, waar je duidelijk kan zien dat Jezus als mens wordt afgebeeld, ‘hij heeft een piemel, als je goed kijkt’).

In de San Vitale, afbeeldingen van keizer Justinianus en zijn vrouw (met nimbus, aureool). Er is een labyrint, dat Jan en zijn vrouw gelopen hebben. Een uitstapje naar Gervigny les Prez, waar een mozaïek is met engelen en de Ark van het Verbond, met de twee cherubijnen, waartussen God aanwezig is (‘net als in onze SFX’, zegt Jan).

Aan de hand van de mozaïeken in de Hagia Sofia in Istanbul toont Jan de vervlechting van kerk en (Keizerlijke) staat. Buiten de oude stadsmuren van Constantinopel staat de Chora kerk, nu museum, met prachtige mozaïeken. Na ruim twee uur intensief genieten en meereizen met Jan, wordt hij bedankt met een hartelijk applaus.